Tìm hiểu về cuộc đời và phong cách thơ Chế Lan Viên

I. Chế Lan Viên: “Từ thung lũng đau thương ra cánh đồng vui", có thể tóm tắt nội dung tập thơ Ánh sáng và phù sa (1960), tập thơ thứ hai của Chế Lan Viên sau cách mạng như thế. Tập thơ phản ánh, ca ngợi cuộc sống mới đang lớn dậy từng ngày, kịp thời góp tiếng nói đấu tranh cùng với miền Nam, và đồng thời, xuyên suốt tập thơ là sự giằng xé trong tâm hồn nhà thơ, đẩy lùi nỗi đau cũ để tiến đến niềm vui mới. Chế Lan Viên giãi bày cuộc đấu tranh trong tâm hồn mình, trung thực, chân thành như để chia sẻ tâm sự. Tính trữ tình của tập thơ bộc lộ trực tiếp, nhiều sắc thái, có chiều sâu. Từ bóng tối của chế độ cũ, Chế Lan Viên bước theo vầng sáng chói lọi của lý tưởng, có lẽ cũng có cái gì giống như nàng Kiều "trở về cái sống, còn chuếch choáng những cơn sóng siêu hình". Trong chỗ khuất của hồn thơ, bóng tối của cái cũ vẫn náu lại, không phải dễ dàng rũ sạch. Anh hiểu rõ lắm tâm hồn mình: Hồn tôi là một cánh đồng lẫn khuất Đau bên đoài nên gió thổi bên đông. Thật ra, được Đảng và Cách mạng giác ngộ, Chế Lan Viên đã dứt khoát từ lâu về mặt nhận thức tư tưởng đối với “cái tôi" cũ, hồn thơ cũ. Câu hỏi triết lí về vấn đề ấy, anh đã tìm được cách trả lời: Ta là ai ? như ngọn gió siêu hình Câu hỏi hư vô thổi nghìn nến tắt Ta vì ai? Bỗng xoay chiều ngọc bấc Bàn tay người thắp lại triệu chồi xanh (Hai câu hỏi) Nhưng đấy vẫn mới chỉ là nhận thức. Còn chỗ sâu kín nhất của hồn thơ, nơi mạch ngầm của ngọn nguồn sáng tạo? Chế Lan Viên đã thể hiện sâu sắc được nỗi dằn vặt trong cái “thế giới tiềm ẩn" của một tâm hồn nghệ sĩ, ở đây, nỗi đau, bóng tối vẫn muốn lan ra như từ một tâm bệnh cũ, một bản năng nào. Đau thương đang kết thành trùng điệp, nhân đến vô cùng. Nỗi đau ấy đang kéo nhà thơ xuống một tư thế tội nghiệp, một sự van xin: Quỳ xuống bên đường Tôi hôn cuộc sống Lượng đời mở rộng Nên đời còn thương... Một cách chủ động, có ý thức. Chế Lan Viên quyết lấy niềm vui và ánh sáng để đẩy lùi nó, quét sạch nó. Trong cuộc đấu tranh này, anh đã có hậu thuẫn mới, chỗ dựa mới. Có sức nóng của ngọn lửa kháng chiến mười năm. Có vũ khí tinh thần mà Đảng trao cho anh - "ánh sáng rọi soi tôi, ánh sáng tinh thần của lí tưởng tôi". Và may thay, bây giờ Chế Lan Viên không tự thu mình trong vương quốc của “cái tôi" cũ. Nếu thế thì nỗi đau của một người đủ che khuất chân trời của một người lắm! Anh đã “từ chân trời của một người, đến chân trời của mọi người”. Anh đã sống giữa Đời, giữa Người, cuộc sống mới đứng lên, tiếp sức anh. Từng bước một, anh "lấn từng nỗi đau như mùa chim lấn vành đai trắng". Lòng anh, đầu này là tiếng khóc, thì đến phía kia, tiếng hát đã cất lên: Lòng ta chửa bao giờ ta đi hết được Đi hết lòng, tiếng khóc hóa lời ca Ngoảnh lại mùa đông khép lại cuộc đấu tranh ấy trong lòng Chế Lan Viên khẳng định người chiến thắng là anh, là cái mới. Chúng ta gặp một Chế Lan Viên đổi khác hẳn từ khuôn mặt hồng sắc máu, cho đến tâm hồn yên tĩnh lại, cho đến dáng đứng bước đi: Nhìn mắt tạnh màu nước mắt... Nhìn mặt đỏ hồng da mặt Soi gương hồng cả gương soi Đứng, đã với cành cao ngất Đi, mơ đi những bước dài Ôi những dặm đường công tác Ba lô trìu ấp đôi vai

Trí tuệ sắc sảo của tác giả còn thể hiện trong cấu tứ. Để phát hiện nhiều khía cạnh trong thiên tài của Bác, và để diễn đạt tình cảm suy nghĩ tinh tế của mình, Chế Lan Viên tìm nhiều cách cấu tứ. Thấm nhuần quan điểm lịch sử, anh thường nhìn thấy quá trình phái triển của thiên tài ở những thời điểm mấu chốt và từ đấy triển khai các dòng suy tưởng, Người đi tìm hình của nước, Cách mạng chương đầu đã cấu tứ như thế. Có lúc anh sử dụng khả năng phân tích. Anh nhìn Bác từ nhiều góc độ, nhiều quan hệ, Bác Hồ - người thủy thủ, Bác Hồ - người thợ ảnh, Bác Hồ - nhà chiến sĩ, Bác Hồ - người cha, Bác Hồ - người ông, Bác Hồ - nhà hiền triết, Bác Hồ - người trồng cây...và đi đến ý niệm toàn vẹn: Bác nằm kia như một sự kết tinh Trăm cuộc sống Cuộc sống nào cũng đẹp Bài Ta nhận vào ta phẩm chất của Người lời chưa thật hay nhưng sự cố gắng của tác giả để nói với chúng ta những điều vừa trừu tượng, vừa tinh vi... thật đáng ghi nhận. Bể và người lại đi vào một câu tứ khác; cái mênh mông trầm tư lửa bể, những quy luật của bể như có liên quan sâu xa đến cuộc sống của Bác. hay đúng hơn hình như Bác đã thâu tóm được lẽ huyền điệu của tự nhiên. Chế Lan Viên cho ta cảm giác vừa thân quen vừa mới lạ: Ngôi nhà sàn giữa vườn hoa mộc Khi sao lên có dáng con tàu Bác lên boong, trắng ngời râu tóc Gió trong vườn vỗ sóng lao xao Và kết thúc bằng hình ảnh gợi cảm: Việt Nam vứt xuống thềm lục địa này ba tên đế quốc Ngôi nhà sàn nằm yên trong hoa mộc hoa ngâu Nhưng kìa, trên mặt bể, chỗ Bác đi qua, sóng còn thao thức Như lan mãi, lan xa theo vệt sáng con tàu Tình cảm kính yêu và sự hiểu biết về Bác là những điều cần bồi đắp mãi vào đời sống đạo đức và văn hóa của mỗi người chúng ta. Sau Tố Hữu, Chế Lan Viên là người đã cố gắng đáp ứng yêu cầu ấy một cách chăm chỉ nhất. Tập Hoa trước lăng Người là bằng chứng của một tấm lòng, một trí tuệ... một tài hoa.